İlk eğitim karşılıksız vermekle gerçekleşti, biz bunu çok sevdik ve öğrendik. Eğitim
ancak anne sevgisi ve merhametini kuşanarak gerçekleşebilecek muhteşem bir
hadisedir. Çünkü hepimizin ilk öğretmeni annelerimizdir. Ne kadar öğrendiysek onun
payı daima en yücedir. Anlamayan ise ne yazık ki cücedir.
Arapça bir ifadede anneye rabbetül beyt* denilmektedir. Anne kıymetini belirten ne
hikmetli bir söz. Rabbinden gelen ilhamla bütün insani değerleri nakış nakış ilmek
ilmek işleyen beşeri insan yapan ulvi şahsiyet anne, o ilk öğretmenimiz.
O sadece bilgi öğretmez, daima bir örnektir hepimize, kızmadan şefkat ve
merhametle yaparak-yaptırarak, susarak-söyleyerek, vererek-alarak gayet tabii,
yapmacıksız, daima içten vermenin erdemini kuşanmış abide bir öğretmendir anne.
Öğretmenlikte anne metaforunun eğitim açısından önemi ve değerini takdir etmek
haddi aşmak olur. Anne şefkat, sabır, rehberlik ve özveri gibi özellikleriyle eğitimin ta
kendisidir. İmam Gazali, İbn Haldun, İbn Sina, Hasan El Benna ve Seyyid Kutup gibi
Müslüman düşünürlerin eğitimde anne metaforunun taşıdığı anlamları pek de güzel
ifade etmişlerdir.
Annenin eğitime olağanüstü etkisi çağdaş pedagoji açısından geç anlaşılmış olsa da
İslami değerlerle güçlü bir şekilde örtüştüğü bilinmektedir.
Eğitimde kişi yalnızca bilgiyle değil; değer, ahlak, duygu ve kimlikle de donatıldığı
kapsamlı bir gelişim sürecinden geçer. Öğretmenin rolü yalnızca akademik bir
aktarım sağlayan kişi olmayıp öğrencinin hayatına dokunan, ona rehberlik eden ve
gelişimini destekleyen bir örnek rol modeldir. Bu çerçevede “anne metaforu”
öğretmenin bu yeni fark edilen rolünü anlamak ve yeniden tanımlamak adına önemli
bir kavramsal araçtır.
Anne, yaratılış itibarı ile sevgi, sabır, fedakârlık, karşılıksız verme, koruyuculuk ve
rehberlikte kıyaslanamaz bir kişiliktir. Bu özellikler, öğretmenlik mesleğinin temel
taşlarını da oluşturmaktadır. İslam’da, kişinin eğitimi ve terbiyesi noktasında anneliğin
işlevi, değeri tam olarak ortaya koyulmuştur. Bugün anne kıymeti tam bilinemese de
eğitime yön verdiği tartışılmazdır.
Metaforik Yaklaşım ve Eğitim
Eğitimde çeşitli metaforlar kullanılırken, bu metaforlar öğretmen-öğrenci ilişkisini
somutlaştırmak ve öğretmenin rolünü daha anlaşılır hale getirmek için sıklıkla
başvurulan yöntemlerdir. Lakoff ve Johnson’un “Metaphors We Live By” adlı
çalışmasında metaforların sadece dilsel alanda etki etmeyip aynı zamanda bilişsel
alandaki katkılarını ifade eder. Öğretmenin bir bahçıvan, rehber ya da anneye
benzetilmesi, eğitimin insani ve duygusal yönlerini daha iyi kavramamızı sağlar.
Yapılandırmacı Eğitim Kuramlarında Anne
Vygotsky’nin “Yakınsal Gelişim Alanı (ZPD)” kuramı, öğrencinin gelişimi için duygusal
ve bilişsel rehberliğin önemini vurgular. Öğretmen, tıpkı bir annenin çocuğunu
desteklemesi gibi, öğrenciyi yetkinliğe doğru adım adım yönlendirir. Günümüzde
oldukça yaygın olan Maria Montessori’nin pedagojisi de aynı şekilde öğrenciye
bireysel alan açan, sabırlı ve gözlemci bir öğretmen modelini ön plana çıkarır. Bu
özellikler, annelik duygusu ile yaratılışta vardır.
Anne Metaforunun Eğitime Yansımaları
Şefkat ve Empati
Öğrencinin duygusal ihtiyaçlarını anlamak, ona güvenli bir öğrenme ortamı sağlamak
ve yapıcı geri bildirimlerle gelişimine katkıda bulunmak, öğretmende olması gereken
temel özelliklerdendir. Bu yönüyle, öğretmenin öğrenciye yaklaşımı, bir annenin
çocuğuna duyduğu sevgi ve ilgiye benzer. öğretmenler bu duygu ile hareket ederse
başarılı olabilir.
Bireyselleştirilmiş Eğitim
Annelik, her çocuğun farklı ihtiyaçlarına göre davranmayı gerektirir. Son zamanlarda
modern eğitimde de bireysel öğrenme biçimlerine ve farklılıklara duyarlı öğretim
yöntemleri uygulamaları artmaktadır. Bu bireysel eğitim uygulamaları, anne
metaforunun eğitimdeki etkisi olsa gerektir.
Güvenli Öğrenme Ortamı ve Ahlaki Rehberlik
Annenin oluşturduğu güvenli ortam çocuğun psikolojik dayanıklılığını güçlendirir. Aynı
şekilde öğretmenin öğrenciyle kurduğu bağ da öğrenme motivasyonunu ve özgüveni
etkiler. Öğretmenin rehberlik eden, yargılamayan ve destekleyici olması, bu açıdan
büyük önem taşır.
Üniversite Düzeyinde Anne Metaforunun Önemi
Annenin üniversite öğrencilerine etkisine ne demeli? Öğrenciler bu süreçte akademik
gelişimin yanı sıra kişisel ve sosyal kimliklerini de inşa ettikleri kritik bir yaşam
evresindedir. Eğitim boyunca öğretmenin yalnızca ders anlatan bir insan değil;
öğrenciye yön gösteren, yol arkadaşlığı eden, zaman zaman destek ve anlayış sunan
bir rehber olması beklenir. Annelik metaforu, bu rolü anlamlandırmak için güçlü bir
örnektir.
İslam Düşüncesinde Anneliğin Eğitime Yansıması
İmam Gazali
Gazali, çocuğun ahlaki gelişiminde en büyük tesirin çevresi ve özellikle annesi
olduğunu söyler. Anne çocuğun kişiliğini şekillendiren ilk öğretmenidir, derken
“Çocuk, bir emanet ve saf cevherdir. Onu eğitenin sorumluluğu büyüktür.” Uyarısını
da yapmayı ihmal etmez.
Gazali bunu söylerken öğretmenin şefkatli ve sorumluluk bilinciyle yaklaşması
gerektiğinin altını önemle çizer.
İbn Haldun
İbn Haldun, kişinin toplumsal davranışlarla şekillendiğini belirtir. Kişinin
davranışlarının ilk kaynağı ise annedir. Eğitimde duygusal bağ ve alışkanlık geliştirme
süreci, annelikle muazzam bir benzerlik gösterir.
İbn Sina
İbn Sina, eğitimde mizaca uygun ve duygusal dengeli davranışın önemini ortaya
koyar. Eğitimde sertlikten kaçınılmalı, sevgi temelli bir yaklaşım gösterilmelidir. Bu,
eğitime anneliğin önemli pedagojik katkısıdır.
Seyyid Kutup
Seyyid Kutup, eğitimci ahlaki bir rehberdir. Öğretmenin sabırlı, örnek ve inşa edici bir
karakter olması gerektiğini belirtir ki bu da anneliğin temel niteliklerindendir.
Hasan El-Benna’nın Eğitim Anlayışında Annelik
Hasan el-Benna, eğitimin yalnızca zihinsel değil; ruhsal ve ahlaki boyutları da
kapsadığı söyler. Annenin rolü merkezi bir konumdadır ve anne, ilk öğretmendir; yin
kişiliği şekillendiren, ilk davranış modelini sunan annedir. Onun şu sözü bunu
özetlemektedir:
“Kadın bir okuldur. Onu iyi yetiştirirsen, iyi bir nesil yetiştirirsin.”
El-Benna’nın eğitim anlayışında öğretmenler, annelik niteliklerini taşımalı; öğrenciye
şefkatle yaklaşmalı, sabırlı ve ahlaki yönden örnek olmalıdır. Yirminci asrın
başlarında yapılan bu değerlendirmeler daha sonra modern eğitimciler tarafından da
dile getirilmiş, kabul edilmiş ve uygulama alanına sokulmuştur.
Kur’an ve Hadislerde Eğitsel Annelik Vurgusu
Kur’an’da pek çok ayette annenin önemi belirtilir. Mesela İsra suresi 24. Ayette,
Rabbim! Nasıl onlar beni küçüklüğümde şefkat ve sevgiyle terbiye edip
yetiştirdilerse, sen de onlara öyle merhamet eyle” diye dua et! emri ile Allah
şefkat ve sevginin eğitimdeki yerini bizlere öğretiyor.
Cennet, annelerin ayakları altındadır. Hz. Muhammed (sas) bu hadisinde anneliğin
kutsallığını gösterirken, eğitimde öğretmenin taşıması gereken ahlaki sorumluluğa da
işaret eder, ahlaki eğitimin değerini vurgular.
Öğretmenin de öğrencilerine sadece bilgi değil, güzel ahlak kazandırması beklenir.
Sonuç
Anne metaforu, öğretmenlik mesleğinin taşıması gereken temel insani ve pedagojik
değerleri en iyi yansıtan anlatımlardan biridir. Hem çağdaş eğitim kuramlarında hem
de İslam’da öğretmenin rehber, sabırlı, sevgi dolu ve inşa edici bir kişilik olması
gerektiği vurgulanmaktadır. Bu anlayış, özellikle üniversite düzeyindeki eğitim
ilişkilerinde öğretmen-öğrenci bağının daha anlamlı ve etkili bir hale gelmesine katkı
sağlayacaktır. Her ne kadar batılı eğitimcilerin anne üzerine vurgulamaları olsa da
yaşadıkları toplumlarda anne gereken değeri pek görmezken Müslüman bilim
adamlarının bu konuda sunduğu kadim bilgiler, günümüz eğitimcileri ve sağlıklı bir
toplum için önemli bir referanstır.
- Evin hanımına Rabbetül- beyt denir.
Kaynakça
Gazali, İmam. İhya-u Ulumiddin.
İbn Haldun. Mukaddime.
İbn Sina. Kitabu’ş-Şifa, Dânişnâme-i Alâ’î.
Seyyid Kutup. Fî Zılâlil Kur’ân.
M. Montessori, (1964). The Montessori Method.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological
Processes.
G. Lakoff, & M. Johnson (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.
A. Saban (2004) Giriş düzeyindeki öğretmen adaylarının öğretmen kavramına ilişkin
algılarının metafor analizi yoluyla incelenmesi. Eğitim Bilimleri ve Uygulama, 3(6), 11-
34
Hasan El-Bennâ. Risâleler (çev. M. Kutlular), İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1991, El-
Bennâ, 1991, s. 217
